Minah-161: Şeyhini tanıyan kişinin nazarında, şeyhin bütün halleri keramet olur.
Minah-162: Meclislerde fasıklara sırt çevirmek caizdir. Lakin kimi görsen Hızır (a.s.) zannet ona sırt çevirme.
Minah-163: Seyrü sülukun zor bir iş olduğunu belirten Gavs (k.s.), bu tarikatın nisbetinin azametli olduğunu söylerdi. Bununla ilgili olarak şöyle buyurdular: “Mevlana Celaleddin-i Rumi (k.s.) daha çocukken küçük velilik makamıyla şereflenmişti. Yaşı ilerleyip bu büyük nisbet eline geçince, önce elinde bulunanı bu nisbete nazaran hiçe sayıp, nisbetin kemalinin tahsile müsait olan gençlik vaktinde bu nisbetle vakıf olmadığına teessüf ederek şu beyti söylerdi:
“Eşeği var semeri yok bir adam var
0 semeri buluncaya kadar eşeğini kurt kapar.”
Minah-164: Bir gün yüce mecliste berzah-ı ekber yani Hakikat-ı Muhammediyeyi (fena-firresul makamı) geçmeden vusulün imkanından bahsedildi.
Bir fakir: “Bazı büyük veliler bunun mümkün olduğun söylemiştir. Hatta bazılarına göre Rabiatül Adeviyye (k.s.) bu şekilde vasıl olmuştur” dedi.
Bunun üzerine Gavs (k.s.) şöyle buyurdu: “Hz. Mevlana Celaleddin-i Rumi (k.s.) gibi küçüklüğünde velayet-i suğra ile müşerref olanlar, bu kabildendir. Çünki onlar çocukken mükellef değildiler.”
Ben (Halid-i Öleki) Gays (k.s.) Hz. bu sözleri ile hakikat-ı Muhammediye (a.s.) berzahını geçmeden vusülün mümkün olduğunu mu belirtti. Yoksa bunlarda Mevlana (k.s.) gibi şeriat berzahını geçmeden vusülün mümkün olup ama Hakikat-ı Muhammediye (a.s.) berzahını geçmeden mümkün olmadığını tafsil mi etti anlamadım. Kalbim ikinci manaya meyillidir.
Minah-165: Gavs (k.s.) salike himmetin yüksekliğiyle emredip salike zahir olan, ne olursa olsun orda durmaktan men ederdi. Çünki bu durumlar terakkiye kabiliyetli olanların yükselmesine manidir der, zahir olana meyilden nehyederdi.
Zahir olana meylin afetini tenbihleyerek: Böyle şeylere meyil etmek, tarikatın kuru üzüm ve cevizi ile iktifa etmek gibidir.
Salikin hedef, Allah ( c.c.)’a vasıl olmaktır. Hedefi vusul olan bir salik bu yolda, bir eğlence hükmünde olan bazı hal ve kerametle oyalanıp, yolunda kalmamalıdır. Maksuduna, bir an önce erişmek için çalışmalıdır. Kabiliyetli kişiler maksuduna erişmemişse sırf bu hallere olan meylinden dolayı geri kalmıştır. İnsan bu yolda bulduğu ile iktifa etmemeli, maksadın Allah (c.c.)’a vasıl olmak olduğunu unutmamalıdır.
Bir fakir Gavs (k.s.) Hz.’ne sordu: “Tarikat saliki yükseklere göz dikip oralara çıkmak istemekle birlikte, nefsini gayet kusurlu görüp, hiç bir şeye layık olmadığını ve tarikatta verilen azı çok kabul etmekle emr olunduğuna göre; bunlardan birincisi diğer ikisiyle beraber bulunur mu?”
Gavs (k.s.) cevaben: “Evet, altı ve üstü istemenin, her ikiside kabiliyet işi değildir. Bu Allah (c.c.)’ın fazlından olduğu için eşittir. Hatta çoğunlukla alt tabaka ile yetinmeyerek buna kabiliyeti olduğunu kabul etmek demektir. Ki bu büyük bir yanlışlıktır” buyurduktan sonra; “Talebten maksad, fayda vermeyen arzular değil, belki taleble beraber sebeplere yapışmaktır. En büyük sebep bir insan-ı kamil aramak, bulunca ona bağlanıp hizmetine
girmek, ta ki onun yanında istifade edeceği bir şey kalmayıncaya kadar. Bundan sonra onun yanından ayrılıp daha kamilini aramalıdır.” dedi.
Gavs (k.s.), bu konuda meşhur olan Şah-ı Nakşibendi (k.s.) kendi şeyhi yanında istifade edeceği bir şey kalmayınca Halil Ata (k.s.) ile Kusem Şeyh (k.s.)’e gitmesini ve Faslı Muhammed Şirin (k.s.)’ın şeyhini bırakıp daha kamilini bulmak için, batıya seferi kıssasını zikretti.
Sonra buyurdu: “Kamil bir salik dua ve tazarru ile ziyadeye ulaşır. Salike yakışan bazen gücünün üstünde olan veya hakkını ifa edemeyeceği muayyen bir mertebeyi yahutta bir şahsın makamını istememektir. Belki Cenab-ı Hakk (c.c)’ın Habibine (a.s.)
“Benim ilmimi arttır de”28 ayetiyle öğrettiği gibi mutlak olarak artmasını istemenin lazım olduğuna işaret etmiştir.”
Bu konuda Davud (a.s.)’ın Ulu’l-Azim peygamberlerin mertebesini istemesi üzerine, imtihan edilmesi kıssasını zikretti.
Gavs (k.s.) kendi nefsinden haber vererek dedi: “Bir gün Veysel Karani (k.s.)’nin kabrini ziyarete gitmiştim. 0 zaman Cenab-ı Hak’tan onun nisbeti gibi nisbet istedim. Sonra beni ölüme götürecek bir şeye mübtela oldum (tutuldum).
Taleb edilen mertebelerin nihayeti olmadığı gibi talebinde nihayeti yoktur. Elde bulunandan alınan lezzetin, elde bulunmayana iştiyakın beraberce olması mümkündür. Ancak dünya hayatında bu ikisi kamil bir şekilde bir araya gelmez. Ölümden sonra terakkiyat devam eder.”
Veysel Karani (k.s.)’nin kabrinden nisbet istemesi kıssasını bitirdekten sonra Gavs (k.s.) buyurdu: “Peygamberler (a.s.) hakikatin bizim ulaşamadığımız bir telezzüz ve iştiyakla, kabirlerinde lezzet duyup zevklenirler.”
Minah-166: Meşayihin sözleri üzerinde konuşan kişilerin edebinin nasıl olacağını Gavs (k.s.) şöyle dile getirdiler: “Meşayihin sözleri üzerinde konuşan kişinin edebi, o sözden anladığı mananın üzerinde ısrarla durmayıp başka manaların anlaşılamıyacağını iddia etmeden, kendi anladığının anlaşılabilecek manalardan bir ihtimal olduğunu ifade etmelidir.
Kardeşim Mevlana Resul (k.s.) zamanının faziletlilerinden ve bu taifenin meşrebinden büyük bir pay sahibi olduğu halde, Mevlana Cami (k.s.)’nin divanındaki bir gazel üzerine haşiye yazmıştı. Yazdığı haşiyede gazelin Kerbela vakıasına işaret ettiğini belirmişti. Sonra yazdığı haşiyeyi iptal etti. İstiğfar edip (bundan sonra ehlullahın sözleri üzerine konuşmayacağım) dedi.
Sonra Gavs (k.s.); velilerin rumuzlarını açıklayan kişilerin, fetva verenler gibi ihtiyatlı olması gerektiğini, hele tarikat liderlerinin rumuzlarını açıklayanların daha ihtiyatlı olmalarını söyledi. Gavs (k.s.), Mevlana Resul (k.s.)’ün fetva vermedeki ihtiyatını dile getirip: “0 kadar ihtiyatlı idi ki öğrencisi dahi olsa kendisinden başka fetva verecek bir kişi bulunduğu müddetçe konuşmazdı. Kendisine ait olaylarda öğrencilerine fetva sorardı.” dedi.
Velilerin sözleri üzerinde hiç konuşulmaz fikirin izale için Gavs (k.s.) şeyhi. Seyyid Taha (k.s.)’nın: “Tuhfe kitabının sahibi kalb ehlinden idi. Tuhfe sahibinin Tuhfe kitabındaki makaleleri nüktelerden anlamayan ulemanın Tuhfe kitabı hakkında konuşmaya izinli olduğunu fakat ondaki nüktelerin tamamını anlamadıklarını ima etti.
Sanıyorum bu fakirin (Halid-i Öleki) bazı meşayihin hal tercümelerinde bazı işaretlerini yanlış anladığımı tenbih etti. Cenab-ı Hak (c.c.) bize faidesinden dolayı Gavs (k.s.)’ı mükafatlandırsın. Benden sadır olan kusurdan Allah (c.c.)’a istiğfar ederek bundan sonra, onların sözlerini açıklarken israr etmemeye niyet ettim. Allah (c.c.)’dan yardım istiyor, bundan sonra yazacaklarımda, bilmeyerek veya unutarak yapacağım yanlışlıktan muhafaza buyurmasını diliyorum.
Minah-167: Nakşi tarikatında seyr etmenin zor olduğunu, menzil olan hakiki matlubun uzak olduğuna, salikin şeyhe muhtaç olduğuna, gerçekten yaklaştıran ve kolaylaştıranın şeyh olduğuna işaretle Gavs (k.s.): “Harabeler, uzaklıklar bu alemin arkasında emir alemindedir. Şeyh gerçekte, oradan bu alem üzerine göz açıp kapamak kadar kısa bir zamanda feyiz yağdırır.” buyurdu.
Minah-168: Hizmet ve ubudiyetle meşgul olarak, sır evi olan kalbi masivadan temizlemenin lüzumuna, gerçek vusulün talibin matluba gitmesiyle değil, ancak bir ihsan olan, matlubun, talibe tenezzülen gelmesiyle olduğunu, itikad şeklinde geçen adaba riayetten sonra, dil ile istemenin vusule bir faydası olduğunu işaret için buyurdu ki:
“Benimle yakın alakası olan bazı kişiler Şeyhimize (k.s.)’e bir değirmen yapmaya uğraşıyorlardı. Ben de içlerindeydim. Ben şeyhimin yüce kulağıda işitsin diye, birisine şu beyti söyledim.
Gözümüzün manzarasının eyvanı senin eşiğindir.
Kerem et, aşağı göster ki ev senin evindir.
Ben bu beyti okuduktan sonra Şeyh (k.s.) Hz. bize geldi.[29]
Minah-169: Gavs (r.a.) Hz. bir gün temiz hava almak için binekle kabirleri ziyarete gitti.
Bir fakir de Sultan Veled (k.s.)’nin Şam’dan Konya’ya kadar Şems’i Tebrizi (k.s.)’nin atının üzengisini tutup yaya olarak gittiğini düşündü. Şeyhle gelmeyip bir süre gecikti. Zannediyorum onun kalbine “keşke benim içinde bir binek olsaydı” diye geldi. Sonra Gavs (k.s.) Hz.’ni takib için yola koyuldu. Yolculuğun sonunda bir menzile varıp ikamet koyuldu. 0 belde de yüce meclis teşekkül etti.
[27 Fena makamında olanın huzuru insanın nefesinin huzuru gibidir. Nasıl ki, insan nefesden gafil olsa dahi nefes durmayıp devam etmektedir. Fena makamında olan da huzurdan gafil olsa dahi huzuru devam etmektedir.
Gavs (k.s.) Hz. buyurdu: "Meşayihin siyerlerini okuyup mütala etmekten gaye, onları öğrenmek olmayıp bir seferde olsa orda belirtilenlerle amel etmektir.
Mevlana Cami (k.s.) bir sefer Kabe-i Muazzama'nın sofasınıi mübarek sakalıyla süpürmüştür. Divanındaki şiiriyle de buna işaret etmiştir.
"Ak saçlarımı, senin eşiğine süpürge ettim."
Mevlana Hacı Hakkari (k.s.) zamanın fazıllarından Seyyid Taha (k.s.)'nin halifesi olduğu halde bir gün beyaz sakalı ile şeyhinin sofasını süpürmüştür."
Minah-170: Arifler bağının, çeşmesinin başı münkirlerdir. Meşayihin mükirler vasıtasıyla gördüğü menfaat müridlerden gördüğünden fazladır.
Minah-171: Münkirler ne güzeldir. Çünki inkar .edilen kişi nefsini onlarin gözüyle görürde nefsi gözünden düşer.
Minah-172: Gavs (k.s.) şeyhi Seyyid Taha (k.s.)'nin şeyhi Mevlana Halid (k.s.)'den şöyle buyurduğunu nakletti: "Seyyid Abdullah (k.s.)[30] ne güzel bir şeyhtir. Münkiri olmaması dışında hiç bir kusuru yoktur.
Minah-173: Gavs (k.s.) Hz. bazen kendisinden, bazende şeyhi Seyyid Taha (k.s.)’dan naklederdi: “Her münkirin inkarından dönmesi mümkündür. Yalnız hasedinden dolayı inkar edenler hariç. Bunun üzerine bir fakir sordu:
“Hased meşayihin gidermeye çalıştıkları, diğer manevi hastalıklar gibi bir hastalık değil midir?” Cevaben buyurdu:
“Evet, öyledir. Ama hased şeyhlerin tedavi etmesinde şart olan teslimiyete engeldir.”
Minah-174: Gavs (k.s.)’a “falan şahıs sizi inkar etmiyor. Ama bazı müridleri inkar ediyor.” denildi. Buyurdu:
“Dalin münkiri, kökünde münkiridir.”
Minah-175: Gizli inkarın bir çeşidine işaret için şöyle buyurdu:
“Şeyhimizin müezzini münkir idi. Müezzin: “Şeyh tarikatta tembelleşti.” sözünü söylemesi münkirliğini açığa çıkardı.”
[28 Taha 114. ayet]
[29 Bu minah'dan gaye; gerçek vusulün salikin adaba riayeti ile birlikte, mürşidin makamının yüceliğine bakmadan salike ihsan etmesi ve iltifat göstermesi ile olacağına işaret etmektir. Mürşidin tenezzülen gösterdiği bu iltifatıda salik dili ile istemelidir.]
[30 Burada adi geçen Seyyid Abdullah (k.s.) Seyyid Taha (k.s.)'nın amcası ve Mevlana Halidi Bağdadi (k.s.)'nin halifesidir. Hatmede adı okunan budur. Seyyid Abdullah (k.s.)'dan silsile türemediginden Seyyid Taha (k.s.) onu silsileye dahil etmiştir.]
Minah-176: Zahiri ulemanın bu taifeyi inkari, onlardan faydalanmayı giderir. Onları kedere mübtela eder. Zelillik ve fakirliğine sebep olur. Allah (c.c.)’in dilediği zamana kadar, onların nesline de bu hal sirayet eder.Buna örnek olarak naklettiler ki; çeşitli zahiri ilimlerde asrının otoritesi olarak kabul edilen bir kişi o günün tutulan çeşitli ilim dalları ile ilgili bir çok kitap yazmıştı. Adam, Şeyh Mevlana Halid (k.s.) hazretlerinin inkarcıları arasındaydı. Bu yüzden kitaplarından faydalanılmadı, daha doğrusu onları inceleyen bile çıkmadı. Ayrıca yöresinin en güzel yüzlü kimselerinden biri olduğu halde ömrünün sonlarına doğru yüzünde bir cilt hastalığı belirdi. Üstelik bu hastalık kendisinden sonra çocuklarına da geçti.
Yine akrabalarımızdan bir adam vardı. Adam o günün büyüklerinden biri olan Şeyh İsmail Tillavi (k.s.) münkiri idi. Bu yüzden ne kendisinin ve ne de şu ana kadar soyundan gelenlerin başından bela ve musibet eksik olmadı. Oysa günümüzdeki soyu üçüncü veya dördüncü göbeğe ulaşmıştır.
Minah-177: Cizre’de bulunuyordum. Rüyamda Şirvan’ın o zamanki meşhur alimlerinden birisini gördüm. 0 alim Şeyh Memduh-u Tillovi (k.s.)’nin münkiri idi. Rüyamda o şahsın gözlerinin gittiğini gördüm. Kısa bir zaman sonrada onun ölüm haberi geldi.
Minah-178: Sebebi açık olmayan bazı vakıalar suret itibari ile şeriata ters görülebilir. Bu gibi vakialàrı inkar etmeninde gerçek inkarlardan sayıldığına işaret eden Gavs (k.s.) Şeyhi Seyyid Taha (k.s.)’nın zamanında vuku bulan bir hadiseyi dile getirdi:
“Seyyid Taha (k.s.) Ruslarla savaş zamanında kalabalık bir gönüllü topluluğuyla cepheye gitmek için yola çekti. Van yakınlarına geldiği zaman kendisine keşfen savaşın neticesinin barış anlaşmasıyla biteceği bildirildi. Bu manevi halden sonra Seyyid Taha (k.s.) geri döndü. Savaşın neticesi keşfettiği gibi bitti. Ama onun dönme emrine bir kısım insanlar karşı çıkıp münkiri oldular.
Minah-179: “Ehlullahın münkirleri, gerçek veli olanlarla olmayanları birbirinden ayırır. Münkirler vasıtasıyla kemalatları kuvveden fiile çıkarak, sadıkları belli olur.” diyen Gavs (k.s.) şu kıssayı naklettiler: “Cüneyd-i Bağdadi (k.s.) devrinde münkirler bir grup veliyi Halifeye şikayet ettiler. Şikayet sonunda bu veliler, idama mahkum oldu. Bunların cezalarının infazı sırasında bu sadıkların her biri arkadaşlarını kendi nefislerine tercih ederek, kendi boynunu önce vurulması için cellata uzattı.
Eğer ki münkirlerin, inkar ve şikayeti olmasaydi, o kemalat (arkadaşim kendi nefsine tercih) zahir olmazdı.
Minah-180: Münkirin zahir kemalatına itibar yoktur. Ehlullahın hizmetinde büyüklük taslayan münkirler sebebiyle geciktiklerini bildiren zayıf müridlerin özürü makbul sayılmaz.
Büyüklük taslayan mütekebbirlerin meth etmesi ve büyütmesine o zaylfların men edenlerin korkutmasından ve aldatmasından dolayı evinde oturup, ziyarete gelmeyenlerin iştiyakı kendilerine hiç bir fayda vermez. Belki onlar bu hareketiyle Allah (c.c.)’ın
“imandan yüz çeviren, (malından) pek az verip onu da kesen.”[31] ayetiyle vasfettiği kişi gibidir. Halka şefkat için münkirlerin başının gıybetinin cevazına ima vardır.
Beytullah-ı Ekber diye vasıflandırılan meşayihi ziyaret edenlerde hacılar gibi üç kısımdır. Bunlardan birincisi, meşayihi Allah için ziyaret edenler. Bunlar fena makamına varıncaya kadar hiç bir yerde durmazlar.
İkincisi; teberrüken, bereketlenmek ve zahiren bir şey almak için gidendir. Bunların nefsi tamamen gitmese dahi, onlarda meşayihden fayda görürler.
Üçüncüsü; meşayihleri imtihan için, bir keramet görmek, dünyevi maksatlarına (şan, şöhret) nail olmak için giderler, mahrum dönerler. İlkin gizledikleri kusur ve ayıblar ortaya çıkar.
Bütün bunların anlatılmasına sebeb şudur:
Bir fakir; Bitlis alimlerine, fırsatı ganimet bilerek, yüce kapıya gelmekte acele etmelerini bildiren, onların yüce kapı hakkında şüphe ve itirazlarını gideren bir mektupla birlikte elçi gönderir. Elçi dönüşte şunları anlatır: “Mektup Bitlis alimlerinin pek çoğuna tesir etti. Gelmek için hazırlandılar. Durum bu halde iken münkirlerin en şiddetlisi olup, Şeyh-ül Ekber Muhiddin Arabi (k.s)’nin kitaplarını mütala edip anlamamış bulunan, yoldan sapma ve itikad bozukluğu ile bilinen hacdan yeni dönmüş olan belde müftüsüne Gavs (k.s)’a gitmek için müracaat ettiklerinde, büyük münkir olan müftünün işaretiyle gelmekten vazgeçtiler.
Bundan bir kaç gün sonra Gavs (k.s.) yüksek meclisde buyurdu ki: “Velid bin Muğire’nin Kur’an-ı Azimi dinleyip O’nun tesiriyle islama döneceği zaman Ebu Cehil’e sordu. Ebu Cehil ona sen Kureyş’in reyhanısın deyip bir takim vesveseler vererek onu aldatır. Dolayısıyla Velid Bin Muğire Ebu Cehil yüzünden ebedi sadetten mahrum kaldı.” Bu kıssadan sonra şu ayeti okudu:
“Çok yemin eden değersize itaat etme.”[32]
Gavs (k.s.) sohbete devamla buyurdu:, “İbrahim (a.s.) hac için insanları çağırmakla emr olununca, ilk defa onun, sonra Cenab-ı Hakk’ın, sonra şeytanın çağırdığı rivayet olunur. Bu üç sesten birisi kendisine ulaşan muhakkak hacca gider. İbrahim (a.s.)’ın çağrısını işiterek hacca giden, tavafını yapar, faydasını görür evine döner. Allah (c.c.)’ın nidasıyla giden dönmez. Orada vefat eder. Şeytanın nidası ile hacca giden kötü hal ve akıbetle döner.
İtimat ettiğim bir kişiden şöyle işittim. Hac kalbin zamirini, ortaya çıkaran ve gizli halleri ifşa eden, mihenk taşıdır.”
Sonra arkadaşlarından bazısı Gavs (k.s.)”ı haddini tecavüz edenin helaki için tahrik ettiler.
Münkirlerin olmasının faydasın bildiren Gavs (k.s.) sohbetinin sonunda buyurdu: “Her bir Muhammed için bir Ebu Cehil gerekir.” Bu sözle sohbet sona erdi. Müridler evlerine dağılırken o beldenin alimlerinin bir kaçından özür mektubu geldi. Bu mektupta alimler; sadata karşı ihlaslarının bozulmadığını inkardan kaçındıklarını belirtiyorlar. Yüksek kapının acizleri arasına girmelerine sadece adı geçen müftünün mani olduğunu yazıyorlardı.
Müridler yakinen anladılarki Gavs (k.s.)’ın bu minhadaki konuşması gelen özür mektubunun doğru olmadığını beyan içindi. Bu sözlerde diğer kudsi kelimeleri gibi feraset nurundan kaynaklanıyordu.
Yemin ederim ki bütün kelam öyle idi. Makamının karşısında, denizden bir damla, topraktan bir zerre mesabesindeki böyle ferasetleriyle, bu topladığımız minhalardan onu tanıtmaktan biz şiddetle kaçındık.